Η ιερά Μονή Ξηροποτάμου βρίσκεται στο μέσο της νοτιοδυτικής πλευράς της αθωνικής χερσονήσου, σε περίοπτη θέση επάνω από τον όρμο της Δάφνης. Η παράδοση αποδίδει την ίδρυσή της στην Αυτοκράτειρα Πουλχερία, άλλη στον Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο και στον Ρωμανό Λεκαπηνό. Ιστορικές πηγές και μαρτυρίες τοποθετούν την ίδρυσή της στο τέλος του 10ου αιώνα. Πιθανότερος ιδρυτής φαίνεται να είναι ο μοναχός Παύλος Ξηροποταμινός που μόνασε προηγουμένως στην περιοχή αυτή, την εποχή του Οσίου Αθανασίου τον Αθωνίτη. Η Μονή ήταν μία από τις πλουσιότερες της εποχής της κατά τον 11ο αιώνα, με εκτεταμένα τα όριά της. Η ευημερία της συνεχίστηκε ως τις αρχές του 13ου αιώνα, ανακόπηκε όμως στα χρόνια της Φραγκοκρατίας, εξ αιτίας οικονομικών δυσχερειών και πειρατικών επιδρομών αλλά και μετά την πυρκαγιά που υπέστη το 1280. Στη συνέχεια ενισχύθηκε από τους βυζαντινούς Αυτοκράτορες και Ηγεμόνες της Σερβίας. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Μονή πέρασε μεγάλες δοκιμασίες λόγω επιδρομών των κατακτητών αλλά και δύο μεγάλων πυρκαγιών στις αρχές του 16ου και του 17ου αιώνα. Ανέκαμψε μόλις τον 18ο αιώνα, επί μοναχού Καισαρίου Δαπόντε, ο οποίος – ύστερα από οκτάχρονη περιοδεία για εξεύρεση οικονομικών πόρων – ανακαίνισε το μεγαλύτερο μέρος της.
Το σχήμα του μοναστηριακού συγκροτήματος της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου είναι σχεδόν τετράγωνο, με τριώροφες Πτέρυγες που εξωτερικά συνδυάζουν την υψίκορμη προστατευτική λιθοδομή με τα προεξέχοντα στους ορόφους σαχνισιά. Η παλιά είσοδος της Μονής βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της, με μαρμάρινο πρόπυλο και Διαβατικό. Η νεότερη βρίσκεται στην ίδια Πτέρυγα, βορειότερα. Η αυλή της είναι ευρύχωρη με το Καθολικό στο κέντρο της. Αυτό συνδέεται, με υαλόφρακτο, σκεπαστό διάδρομο, με τη δυτική Πτέρυγα όπου βρίσκεται η Τράπεζα. Τα περισσότερα κτίσματα που συνθέτουν τις Πτέρυγες της Μονής είναι του 18ου αιώνα.
Η ιερά Μονή Ξηροποτάμου μετατράπηκε σε κοινόβιο το 1981, με Σιγίλλιο του Οικουμενικού Πατριάρχη Δημητρίου. Κατέχει την 8η θέση στην ιεραρχία των ιερών Μονών του Αγίου Όρους. Ηγούμενός της είναι ο Αρχιμανδρίτης Ιωσήφ. Ανά πενταετία, αντιπρόσωπός της, μαζί με εκείνους των ιερών Μονών Χιλανδαρίου, Αγίου Παύλου και Οσίου Γρηγορίου απαρτίζουν την τετραμελή Ιερά Επιστασία του Αγίου Όρους, με Πρωτεπιστάτη από την ιερά Μονή Χιλανδαρίου. Οι Μονές αυτές – σύμφωνα με τον Καταστατικό Χάρτη του Αγίου Όρους – αποτελούν την 4η μόνιμη τετράδα Μονών που κυκλικά, ανά πενταετία και για ένα έτος εναλλάσσονται στην Ιερά Επιστασία. Έχει ως Εξαρτήματά της μόνον Κελιά.