Ιερά Μονή Ξηροπόταμου

Η ιερά Μονή Ξηροποτάμου βρίσκεται στο μέσο της νοτιοδυτικής πλευράς της αθωνικής χερσονήσου, σε περίοπτη θέση επάνω από τον όρμο της Δάφνης. Η παράδοση αποδίδει την ίδρυσή της στην Αυτοκράτειρα Πουλχερία, άλλη στον Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο και στον Ρωμανό Λεκαπηνό. Ιστορικές πηγές και μαρτυρίες τοποθετούν την ίδρυσή της στο τέλος του 10ου αιώνα. Πιθανότερος ιδρυτής φαίνεται να είναι ο μοναχός Παύλος Ξηροποταμινός που μόνασε προηγουμένως στην περιοχή αυτή, την εποχή του Οσίου Αθανασίου τον Αθωνίτη. Η Μονή ήταν μία από τις πλουσιότερες της εποχής της κατά τον 11ο αιώνα, με εκτεταμένα τα όριά της. Η ευημερία της συνεχίστηκε ως τις αρχές του 13ου αιώνα, ανακόπηκε όμως στα χρόνια της Φραγκοκρατίας, εξ αιτίας οικονομικών δυσχερειών και πειρατικών επιδρομών αλλά και μετά την πυρκαγιά που υπέστη το 1280. Στη συνέχεια ενισχύθηκε από τους βυζαντινούς Αυτοκράτορες και Ηγεμόνες της Σερβίας. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Μονή πέρασε μεγάλες δοκιμασίες λόγω επιδρομών των κατακτητών αλλά και δύο μεγάλων πυρκαγιών στις αρχές του 16ου και του 17ου αιώνα. Ανέκαμψε μόλις τον 18ο αιώνα, επί μοναχού Καισαρίου Δαπόντε, ο οποίος – ύστερα από οκτάχρονη περιοδεία για εξεύρεση οικονομικών πόρων – ανακαίνισε το μεγαλύτερο μέρος της.

Το σχήμα του μοναστηριακού συγκροτήματος της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου είναι σχεδόν τετράγωνο, με τριώροφες Πτέρυγες που εξωτερικά συνδυάζουν την υψίκορμη προστατευτική λιθοδομή με τα προεξέχοντα στους ορόφους σαχνισιά. Η παλιά είσοδος της Μονής βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της, με μαρμάρινο πρόπυλο και Διαβατικό. Η νεότερη βρίσκεται στην ίδια Πτέρυγα, βορειότερα. Η αυλή της είναι ευρύχωρη με το Καθολικό στο κέντρο της. Αυτό συνδέεται, με υαλόφρακτο, σκεπαστό διάδρομο, με τη δυτική Πτέρυγα όπου βρίσκεται η Τράπεζα. Τα περισσότερα κτίσματα που συνθέτουν τις Πτέρυγες της Μονής είναι του 18ου αιώνα.

Η ιερά Μονή Ξηροποτάμου μετατράπηκε σε κοινόβιο το 1981, με Σιγίλλιο του Οικουμενικού Πατριάρχη Δημητρίου. Κατέχει την 8η θέση στην ιεραρχία των ιερών Μονών του Αγίου Όρους. Ηγούμενός της είναι ο Αρχιμανδρίτης Ιωσήφ. Ανά πενταετία, αντιπρόσωπός της, μαζί με εκείνους των ιερών Μονών Χιλανδαρίου, Αγίου Παύλου και Οσίου Γρηγορίου απαρτίζουν την τετραμελή Ιερά Επιστασία του Αγίου Όρους, με Πρωτεπιστάτη από την ιερά Μονή Χιλανδαρίου. Οι Μονές αυτές – σύμφωνα με τον Καταστατικό Χάρτη του Αγίου Όρους – αποτελούν την 4η μόνιμη τετράδα Μονών που κυκλικά, ανά πενταετία και για ένα έτος εναλλάσσονται στην Ιερά Επιστασία. Έχει ως Εξαρτήματά της μόνον Κελιά.

Το Καθολικό της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου είναι κτισμένο στο κέντρο της λιθόστρωτης αυλής, αλλά κατ’ εξαίρεση στραμμένο προς Βορρά – ακολουθώντας την ανάλογη διαμόρφωση του εδάφους. Ανοικοδομήθηκε στα χρόνια 1761-1763 από το μοναχό Kαισάριο Δαπόντε Σκοπελίτη, με εράνους που πραγματοποιήθηκαν στη Βλαχία. Κτισμένο με τον ίδιο τρόπο με άλλα Καθολικά είναι πολύ ευρύχωρο, μήκους 30 μ., πλάτους 19 μ., και ύψους 15 μ., ανήκει στον αγιορειτικό, τρίκογχο, τρουλαίο τύπο. Έχει σχετικά στενό Ιερό Βήμα, ενώ ο Εξωνάρθηκας είναι ευρύς. Τοιχογραφήθηκε 20 χρόνια μετά την ανέγερσή του, το 1783, από τέσσερις αγιογράφους. Εσωτερικά, πάνω στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου του κυρίως Ναού, υπάρχει επιγραφή που αναφέρεται στην αγιογράφησή του. Εξωτερικά υπάρχει επιγραφή που συντάχθηκε από το μοναχό Kαισάριο Δαπόντε και αναφέρεται στην ιστορία της Μονής. Οι ποικίλες κεραμοπλαστικές διακοσμήσεις χαρακτηρίζουν την πλινθοπερίκτιστη τοιχοδομία του Καθολικού. Προς τη δεξιά γωνία της πρόσοψης του Εξωνάρθηκα βρίσκεται εντοιχισμένη, ανάγλυφη πλάκα από οφίτη λίθο, μεσοβυζαντινής ή μεταβυζαντινής εποχής, με ολόσωμη παράσταση του Αγίου Δημητρίου. Στην είσοδο του κυρίως Ναού υπάρχουν δύο τοιχογραφίες που απεικονίζουν τους Αγίους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Το ξυλόγλυπτο, επιχρυσωμένο Τέμπλο είναι έργο θαυμάσιας τέχνης, σύγχρονο ή λίγο μεταγενέστερο του ίδιου του Ναού. Μεταξύ των Κειμηλίων που φυλάσσονται στο Καθολικό συμπεριλαμβάνεται το μεγαλύτερο τεμάχιο Τιμίου Ξύλου που υπάρχει στον κόσμο, άλλα, μικρότερα τεμάχια του ίδιου Ξύλου, λειψανοθήκη με οστά των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων, στους οποίους τιμάται το Καθολικό και άλλες, με λείψανα αγίων.

ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ
Στο μέσο σχεδόν της βόρειας πλευράς της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου υψώνεται ο Πύργος του Κωδωνοστασίου με ημερομηνία «20 Σεπτεμβρίου 1779». Υπάρχει επιγραφή «Άγιος Παύλος Ξηροποταμινός, υιός του ευσεβεστάτου Μιχαήλ, 1738». Επίσης υπάρχουν εντοιχισμένες δύο ανάγλυφες κεφαλές, του κτήτορα της Μονής, Αγίου Παύλου και της Αυτοκράτειρας Πουλχερίας.

ΦΙΑΛΗ
Η Φιάλη αγιασμού της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου βρίσκεται ανατολικά του Καθολικού, ανάμεσα σ΄ αυτό και την είσοδο της Μονής. Είναι κατασκευασμένη από χιακό, ερυθρό μάρμαρο, που έφερε και εγκατέστησε εδώ – σύμφωνα με μια επιγραφή της – ο Kαισάριος Δαπόντε. Το περιστύλιο που αποτελείται από 8 κίονες και θωράκια κατασκευάστηκε με χρήματα του ιερομόναχου Σεραφείμ, το έτος 1783. Στο εσωτερικό του θόλου φέρει σύγχρονες παραστάσεις σχετικές με το βάπτισμα και τον αγιασμό των υδάτων, ενώ σ’ ένα από τα θωράκια του περιστυλίου διακρίνεται ενδιαφέρουσα παράσταση του μοναστηριού.

ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΑ
Η ιερά Μονή Ξηροποτάμου έχει συνολικά – εντός και εκτός του μοναστηριακού της συγκροτήματος – δεκαέξι Παρεκκλήσια. Εντός Μονής βρίσκονται επτά, εκ των οποίων τα πέντε είναι αγιογραφημένα. Στο Καθολικό, αμφιπλεύρως της Λιτής, υπάρχουν δύο αγιογραφημένα Παρεκκλήσια των Αγίων Αρχαγγέλων και των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Από αυτά που βρίσκονται στις Πτέρυγες της Μονής είναι τοιχογραφημένο εκείνο της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, στη νοτιοδυτική γωνία. Τα υπόλοιπα φέρουν μόνον φορητές εικόνες και είναι του Τιμίου Προδρόμου και των Eισοδίων της Θεοτόκου στη δυτική Πτέρυγα και του Αγίου Θεοδοσίου και του Αγίου Γεωργίου στην ανατολική Πτέρυγα της Μονής. Έξω από τη Μονή βρίσκονται εννέα λοιπά Παρεκκλήσια.

ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ
Το Κοιμητήριο της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου βρίσκεται νοτιοανατολικά της, κοντά στο μονοπάτι που οδηγεί στη Δάφνη. Ο κοιμητηριακός Ναός των Αγίων Πάντων κτίστηκε περί το 1769. Το Τέμπλο του περιλαμβάνει πέντε μεγάλες εικόνες, καθώς και εκείνες του δωδεκαόρτου, στη στέψη του. Είναι χρωματιστό και ξυλόγλυπτο, διαμορφωμένο κυρίως από σχήματα και συνθέσεις της λαϊκής παράδοσης.

ΑΥΛΗ
Η αυλή της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου είναι ευρύχωρη, κεκλιμένη και λιθόστρωτη, ακολουθώντας την ανάλογη διαμόρφωση του εδάφους. Στο κέντρο της βρίσκεται το Καθολικό και η Φιάλη.

Στο ισόγειο της νότιας Πτέρυγας της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου, απέναντι από την είσοδο του Καθολικού, βρίσκεται η κοινή Τράπεζα που κτίστηκε τον 19ο αιώνα από τον Βλάχο Ηγεμόνα, Αλέξανδρο. Πολύ ευρύχωρη, έχει τοιχογραφίες του 1859, των ζωγράφων μοναχών Σωφρονίου και Νικηφόρου από την ιερά Σκήτη Αγίας Άννης. Η κάτοψή της έχει σχήμα «T». Σύμφωνα με επιγραφή, οι τοιχογραφίες που υπάρχουν σήμερα, καθώς και τα τραπέζια, έγιναν με έξοδα του Πανοσιωτάτου Aρχιμανδρίτου κυρίου Γαβριήλ Ξηροποταμινού, από την κωμόπολη της Mαδύτου.

ΜΑΓΕΙΡΕΙΟ
Το Μαγειρείο της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου βρίσκεται στο ισόγειο της νοτιοδυτικής Πτέρυγας, δίπλα από την Τράπεζα και σε άμεση λειτουργική σχέση μ΄ αυτήν.

ΛΑΔΑΡΙΟ
Το Λαδαριό της ιεράς Μονής βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία της.

ΦΟΥΡΝΟΣ
Ο Φούρνος της ιεράς Μονής βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία της.

ΚΡΑΣΑΡΙΟ
Το Κρασαριό της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου βρίσκεται σε ημιυπόγειο χώρο, όμορο του Λαδαριού, στη Νότια Κόρδα της.

Οι τριώροφες Πτέρυγες της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου χαρακτηρίζονται από συνδυασμό τοξωτών επιφανειών από λιθοδομή, με τα προεξέχοντα στους ορόφους σαχνισιά. Στην ανατολική Πτέρυγα, με τις συνεχόμενες τοξοστοιχίες – που ανακατασκευάστηκε πρόσφατα – διαμορφώνεται το νέο Αρχονταρίκι της Μονής, με δωμάτια φιλοξενίας προσκυνητών. Στη νότια Πτέρυγα βρίσκεται η Τράπεζα και το Αρχονταρίκι. Στη βορεινή Πτέρυγα βρίσκονται τα Κελιά των μοναχών και το Καμπαναριό. Στη νοτιοδυτική γωνία του μοναστηριακού συγκροτήματος βρίσκεται το Ηγουμενείο, το Συνοδικό και Κελιά μοναχών. Το υπόλοιπο τμήμα έχει καταστραφεί από την πυρκαγιά του 1969. Τέλος, στο νοτιοανατολικό άκρο της, βρίσκεται το Διαβατικό της παλιάς εισόδου της Μονής.

Κελιά
Τα Κελιά των μοναχών βρίσκονται κυρίως σε τμήματα της βόρειας και της δυτικής Πτέρυγας της Μονής. Με τη μετατροπή της σε κοινοβιακή, το 1981, μετατράπηκαν τα περισσότερα σε απλά – μονόχωρα, ενώ διατηρούνται ορισμένα με την παλιά εσωτερική τους διαμόρφωση.

Συνοδικό – Ηγουμένειο
Το Συνοδικό της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου βρίσκεται στον όροφο της νοτιοδυτικής Πτέρυγας. Το Ηγουμενείο διαμορφώθηκε πρόσφατα σε ανάλογο χώρο του τρίτου ορόφου της νοτιοδυτικής γωνίας του μοναστηριού.

Αρχονταρίκι
Το Αρχονταρίκι της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου στεγάζεται στον πρώτο όροφο της δυτικής Πτέρυγας και περιλαμβάνει το χώρο υποδοχής και τα δωμάτια φιλοξενίας. Με την ολοκλήρωση της αποκατάστασης της ανατολικής Πτέρυγας θα μεταφερθεί στους δύο ορόφους της.

Λοιποί Χώροι
Στις τριώροφες Πτέρυγες της Μονής στεγάζονται επίσης το Προσφοριό, το Νοσοκομείο, το Φαρμακείο, το Ραφείο, το Κηροπλαστείο, το Τσαγκαράδικο, Εργαστήριο Κατασκευής Θυμιάματος, Εργαστήριο Συντήρησης Κειμηλίων, το Ωρειό, το Δοχειό και άλλες αποθήκες τροφίμων και υλικών. Υπάρχει ακόμη, σε ισόγειο χώρο, γραφείο εξυπηρέτησης των δασεργατών και των υπευθύνων της ξύλευσης του δάσους.

Εκτός του περιβόλου της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου και απέναντι από την παλιά είσοδο βρίσκονται το πρόσφατα αποκατεστημένο Ξυλουργείο, με το Εργατόσπιτο στη συνέχειά του. Βορειότερα βρίσκονται το Μηχανουργείο, με όμορο βοηθητικό κτίριο, o ανακαινισμένος Νερόμυλος και το Υδραγωγείο. Επίσης, στη νότια πλευρά, το Κοιμητήριο, το Κηπόσπιτο και το Κιόσκι. Στη Μονή ανήκουν τα περισσότερα από τα κτίρια του λιμανιού της Δάφνης τα οποία ενοικιάζει σε Δημόσιες Υπηρεσίες και ιδιώτες, καθώς και ο Αρσανάς με το Ψαρόσπιτο, δυτικά της Δάφνης.

ΑΡΣΑΝΑΣ
Το συγκρότημα του Αρσανά της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου βρίσκεται πολύ κοντά στο επίνειο της Δάφνης. Ο Ρώσος περιηγητής Μπάρσκυ τον σχεδίασε το 1744 ίδιαίτερα παραστατικά. Αποτελείται από τον παραδοσιακό ισόγειο χώρο ανέλκυσης σκαφών και στον όροφο υπάρχουν Κελιά διαμονής μοναχών – ψαράδων.

ΚΙΟΣΚΙ
Το Κιόσκι της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου βρίσκεται νοτιοανατολικά της, σε μικρή απόσταση από τον καστρότοιχο, με ιδιαίτερα ωραία θέα προς την Δάφνη.

ΨΑΡΟΣΠΙΤΑ
Το μεγάλο σε μέγεθος Ψαρόσπιτο της Μονής διαθέτει βοηθητικούς χώρους στο ισόγειο και Κελί στον όροφο και βρίσκεται όμορα του Αρσανά της.

H ιερά Moνή Ξηροποτάμου δεν διασώζει κανένα απο τους Πύργους που στην ιστορική της διαδρομή διέθετε. Στη σχεδιαστική απεικόνιση του Ρώσου περιηγητή Μπάρσκυ, του 1744, παρουσιάζεται Πύργος στη νοτιοδυτική Πτέρυγα της Μονής. Η Πτέρυγα αυτή καταστράφηκε από πυρκαγιά μεταγενέστερα και ανοικοδομήθηκε χωρίς αμυντικό Πύργο.

Στην ιερά Μονή Ξηροποτάμου ανήκουν έξι Κελιά. Πρόκειται για ένα σύνολο σκηνωμάτων, από τα αρχαιότερα του Αγίου Όρους, τα οποία αποτελούσαν Σκήτη στο παρελθόν, μαζί με άλλα που δεν διασώζονται. Βρίσκονται κοντά στη Μονή, στην αντίπερα όχθη του χειμάρρου. Στη Μονή ανήκει επίσης ο λιμένας της Δάφνης.

ΣΚΕΥΟΦΥΛΑΚΙΟ
Το Σκευοφυλάκιο της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου στεγάζεται μαζί με τη Βιβλιοθήκη πάνω από το Νάρθηκα του Καθολικού. H Μονή διαθέτει πολλά και αξιόλογα Κειμήλια, όπως το μεγαλύτερο τεμάχιο Τιμίου Ξύλου που υπάρχει στον κόσμο. Έχει μήκος 31 εκατοστά, πλάτος 16 και πάχος 25 εκατοστά. Κατά μία παράδοση είναι δώρο του Αυτοκράτορα Ρωμανού A’, ενώ κατά μία άλλη αποτελεί αφιέρωμα της Αυτοκράτειρας Πουλχερίας. Φυλάσσεται επίσης, μέρος από τα δώρα των Μάγων που προσκύνησαν τη γέννηση του Χριστού, τμήμα από τον Ακάνθινο Στέφανο, τον Σπόγγο και τη Αγία Χλαμύδα. Σε λειψανοθήκες, βρίσκονται τα λείψανα εξήντα ενός αγίων. Υπάρχουν ακόμη τέσσερις επισκοπικοί Ράβδοι, από τις οποίες δύο είναι από ήλεκτρο, χρυσοκέντητα ιερά Άμφια και λειτουργικά Σκεύη. Πολύτιμο έργο μικροτεχνίας είναι ο περίφημος δίσκος από στεατίτη λίθο, ονομαζόμενος «φιάλη της Πουλχερίας». Στον αβαθή κυκλικό πυθμένα του έχει χαραγμένες λειτουργικές επιγραφές και μικροσκοπικές μορφές με την «Ετοιμασία του Θρόνου» στο κέντρο. Στο Σκευοφυλάκιο φυλάσσονται επίσης πολλά χρυσοκέντητα Άμφια, ιερά Σκεύη και αντικείμενα.

ΕΙΚΟΝΟΦΥΛΑΚΙΟ
Το Εικονοφυλάκιο της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου αποτελεί το ίδιο το Καθολικό και τα Παρεκκλήσια. Στο Ιερό Βήμα, στους χορούς των ψαλτών και σε άλλα σημεία του σώζονται διακόσιες περίπου φορητές εικόνες, από τις οποίες μερικές ξεχωρίζουν και θεωρούνται πολύ αξιόλογες.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
H Βιβλιοθήκη της ιεράς Μονής Ξηροποτάμου στεγάζεται και αυτή – μαζί με το Σκευοφυλάκιο – πάνω από τον Νάρθηκα του Καθολικού. Διαθέτει 409 χειρόγραφα, τα είκοσι σε περγαμηνή και τα υπόλοιπα χάρτινα. Ατυχώς, το 1969 κάηκε η μισή νότια Πτέρυγα της Mονής, όπου στεγαζόταν η Βιβλιοθήκη. Από τα χειρόγραφα λίγα είναι εικονογραφημένα και κυρίως με επίτιτλα και αρχικά γράμματα, με πλούσια μερικές φορές φυτική διακόσμηση. Επίσης αριθμεί και 5.000 περίπου έντυπα βιβλία.

Print Friendly, PDF & Email