Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου

Το Καθολικό της Ιεράς Μονής Κωνσταμονίτου είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Αγίου Στεφάνου. Ανεγέρθηκε το 1867 επάνω στα ερείπια παλαιότερου Καθολικού και βρίσκεται στο μέσον της αυλής. Η τυπολογία του, ακολουθεί γενικά τον αγιορειτικό τύπο.  Σχηματίζει εξωτερικά οκτώ μολυβδοσκέπαστους τρούλλους, μαζί με τον κεντρικό τρούλλο, που είναι ο μεγαλύτερος. Χαρακτηρίζεται από την ιδιαίτερα επιμελημένη δόμηση των λιθόκτιστων τοίχων του, ενώ εσωτερικά δεν είναι ιστορημένος, πλην λιγοστού κεντρικού θόλου.

Οι τοίχοι του φέρουν πολλές φορητές εικόνες, αρκετές από τις οποίες είναι μεγάλης ιστορικής και λατρευτικής αξίας, όπως εκείνη της Θεοτόκου της Αντιφωνήτριας, που πραγματοποίησε θαύμα στη Μονή, σύμφωνα με την παράδοση, το 1020.

Στο Καθολικό φυλάσσεται ένας βυζαντινός σταυρός εξαίρετης τέχνης, τεμάχιο Τιμίου Ξύλου και τμήματα από λείψανα πολλών Αγίων μέσα σε θαυμάσιες λειψανοθήκες. Επίσης, Ευαγγέλιο με αργυρόχρυση επένδυση, που έγινε το 1820 στην Ήπειρο – δώρο της κυρά Βασιλικής. Τέλος, άλλα αντικείμενα λατρείας και λειτουργίας.

ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ
Το Κωδωνοστάσιο της Ιεράς Μονής Κωνσταμονίτου είναι αυτοτελές κτίσμα τεσσάρων ορόφων που καταλαμβάνει το μέσο περίπου της δυτικής Πτέρυγάς της. Είναι κτισμένο το 1820 και αποτελεί το υψηλότερο κτίσμα της Μονής. Ακολουθεί τη συνήθη τυπολογία μιας τετράγωνης κάτοψης με ισχυρή λιθοδομή και σύμμετρα ανοίγματα στις πλευρές του.

ΦΙΑΛΗ
Η Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου στερείται Φιάλης αγιασμού, πιθανότατα λόγω των σχετικά περιορισμένων διαστάσεων του αύλειου χώρου της.

ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΑ
Η Μονή διαθέτει εννέα συνολικά Παρεκκλήσια, τέσσερα μέσα στον περίβολό της και πέντε έξω από αυτόν. Στη νότια Πτέρυγα, πάνω από την είσοδο, βρίσκεται το Παρεκκλήσι της Παναγίας Πορταΐτισσας, κτισμένο το 1871. Έχει χαρακτηριστικό, ξυλόγλυπτο τέμπλο, το οποίο φιλοξενεί τη θαυματουργή ομώνυμη εικόνα.

Σε όροφο της νοτιοανατολικής Πτέρυγας βρίσκεται και το κατανυκτικό Παρεκκλήσι των Αγίων Πάντων. Σε άλλον όροφο βρίσκεται και το μεγαλύτερο σε μέγεθος, Παρεκκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου. Χρησιμοποιήθηκε ως Καθολικό κατά την διάρκεια των εργασιών ανέγερσης του Καθολικού στα μέσα του 19ου αιώνα. Στη βόρεια πλευρά του περιβόλου βρίσκεται το Παρεκκλήσι του Αγίου Νικόλαου.

Εκτός Μονής βρίσκεται το Παρεκκλήσι της Παναγούδας, με αξιόλογες βυζαντινές τοιχογραφίες. Στη θέση της παλαιάς Μονής είναι το Παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου, με ωραίο ξύλινο Τέμπλο του 1670. Το Παρεκκλήσι της Αγίας Τριάδος είναι σε περίοπτη θέση, ενώ αυτό του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στον Αρσανά της Μονής. Το ένατο Παρεκκλήσι είναι εκείνο του Κοιμητηρίου.

ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ
Ο Κοιμητηριακός Ναός της Μονής Κωνσταμονίτου είναι αφιερωμένος στη μνήμη των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ. Βρίσκεται νοτιοανατολικά της Μονής, σε μικρή απόσταση από αυτή. Η σημερινή του μορφή είναι ενός απλού, τετράπλευρου Ναού, χωρίς τρούλλο. Περισσότερα στοιχεία του παλαιότερου Ναού διασώζονται στην ανατολική πλευρά του με εξέχουσα την τρίπλευρη κόγχη του ιερού Βήματος.

Στο εσωτερικό του, ο Ναός δεν είναι ιστορημένος. Το Τέμπλο του είναι ξύλινο, με στρεπτούς ξύλινους κίονες και είναι των αρχών του εικοστού αιώνα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα παλαιότερα Βημόθυρα, με λαϊκότροπες παραστάσεις από διπλούς δράκοντες.

ΑΥΛΗ
Ο αύλειος χώρος της Μονής είναι μικρών διαστάσεων και χωρίζεται από το Καθολικό σε δύο τμήματα. Από τα δύο, το περισσότερο ευρύχωρο και λειτουργικό είναι αυτό που βρίσκεται στη νότια πλευρά, στην οποία υπάρχει και η είσοδος της Μονής.

Η Τράπεζα της Ιεράς Μονής Κωνσταμονίτου κατέχει τμήμα της δυτικής Πτέρυγας. Η είσοδός της βρίσκεται απέναντι από αυτή του Καθολικού. Το κτίσμα επανακατασκευάστηκε το 1871 και δεν διεσώθη τίποτε από τον αγιογραφημένο διάκοσμο της παλαιότερης Τράπεζας. Φέρει ξύλινους πάγκους και τραπέζια και ξύλινη διακοσμημένη οροφή, διακρίνεται δε για την απλότητα του ύφους της.

ΜΑΓΕΙΡΕΙΟ
Το Μαγειρείο της βρίσκεται στη δυτική Πτέρυγα και δίπλα από την Τράπεζα. Χρησιμοποιεί μεγάλη μασίνα δηλαδή παλιά μεταλλική εστία που λειτουργεί με καυσόξυλα.

ΛΑΔΑΡΙΟ
Το Λαδαριό βρίσκεται στη ανατολική Πτέρυγα και καταλαμβάνει τον υπόγειο χώρο.

ΦΟΥΡΝΟΣ
Ο Φούρνος βρίσκεται στη βόρεια Πτέρυγα.

ΚΡΑΣΑΡΙΟ
Το Κρασαριό βρίσκεται επίσης στη βόρεια Πτέρυγα και καταλαμβάνει τον υπόγειο χώρο κάτω από την Τράπεζα.

Τα κτίρια που διαμορφώνουν τις Πτέρυγες της Ιεράς Μονής Κωνσταμονίτου ανήκουν σε διαφορετικές φάσεις. Σχεδιαστική απεικόνιση της Μονής από τον Ρώσσο περιηγητή Μπάρσκυ το 1744, παρουσιάζει την κτιριολογική κατανομή της όπως περίπου είναι σήμερα. Γενικά τα κτίρια της μονής μπορούμε να πούμε ότι ανοικοδομούνται σε μεγάλο βαθμό λίγο πριν από την έναρξη της ελληνικής επανάστασης του 1821.
Στην ανοικοδόμηση συνέβαλε η οικονομική ενίσχυση της χριστιανής συζύγου του Αλή – Πασά των Ιωαννίνων, κυρά – Βασιλικής. Επίσης, η ανοικοδόμηση ενισχύθηκε από την πραγματοποίηση εράνων από τους μοναχούς της Μονής, που αρχίζουν το 1867 με την ανέγερση του Καθολικού της.

ΚΕΛΙΑ
Τα περισσότερα Κελιά των μοναχών βρίσκονται στους δύο τελευταίους ορόφους της ανατολικής Πτέρυγας. Ορισμένα μόνο Κελιά βρίσκονται στη νότια Πτέρυγα της Μονής. Είναι γενικά απλά και μονόχωρα και σχετικά περιορισμένων διαστάσεων.

ΣΥΝΟΔΙΚΟ –  ΗΓΟΥΜΕΝΕΙΟ
Το Ηγουμενείο της Ιεράς Μονής Κωνσταμονίτου καταλαμβάνει περίπου το κέντρο της βόρειας πλευράς της. Είναι κτίσμα του 1885 και ο όγκος του προβάλλει ευδιάκριτα από το οικοδομικό της συγκρότημα. Λόγω έλλειψης Συνοδικού οι συνάξεις της Μονής γίνονται στους χώρους του Ηγουμενείου.

ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ
Το Αρχονταρίκι της Μονής καταλαμβάνει τον τελευταίο όροφο της νότιας Πτέρυγας και μικρό τμήμα της ανατολικής. Περιλαμβάνει λιτό χώρο υποδοχής προσκυνητών και δωμάτια φιλοξενίας. Επιγραφές αναγράφουν ως περίοδο ανοικοδόμησης του τα έτη 1816 και 1820. Ο ιδιαίτερος χώρος παραμονής των Μητροπολιτών και της ακολουθίας τους, το Δεσποτικό, βρίσκεται στη δυτική πλευρά της Μονής.

ΛΟΙΠΟΙ ΧΩΡΟΙ
Στη νότια Πτέρυγα της Μονής, η οποία είναι και η χαρακτηριστικότερη, διανοίγεται η είσοδος της σε μορφή θολωτής στοάς. Εσωτερικά ο διάδρομος αυτός είναι διακοσμημένος με ζωγραφική απομίμηση έγχρωμου μαρμάρου και περιλαμβάνει την παράσταση της Πλατυτέρας των Ουρανών ως προστάτιδας της εισόδου.

Αξιόλογη είναι και η μαρμάρινη Κρήνη που βρίσκεται απέναντι από το Καθολικό. Η Μονή περιλαμβάνει στις Πτέρυγές της επίσης Προσφοριό, Κηροπλαστείο, Φαρμακείο, Γηροκομείο, Ραφείο, Τσαγκαράδικο και Εργαστήριο Συντήρησης Κειμηλίων. Τέλος, διαθέτει Ελαιοτριβείο σε υπόγειο χώρο της βορεινής Πτέρυγας καθώς και άλλους αποθηκευτικούς χώρους.

Στον περιβάλλοντα χώρο της Ιεράς Μονής Κωνσταμονίτου υπάρχουν διάσπαρτα βοηθητικά κτίσματα όπως Βορδοναριό και Εργατόσπιτο, Παλιό Χαλκαδιό, Μύλος, Κηπόσπιτο, Ξυλουργείο, Μηχανουργείο και Ξυλαποθήκες. Στην ευρύτερη γεωγραφική της έκταση υπάρχει Αρσανάς από την πλευρά του κόλπου του Αγίου Όρους, καθώς και παραθαλάσσιος, ερειπωμένος Πύργος.

ΑΡΣΑΝΑΣ
Ο Αρσανάς της Μονής απέχει από αυτή λιγότερο από μια ώρα πεζή. Αποτελείται από μεγάλο κτίσμα με θολωτή τοιχοποιία στο εσωτερικό του, στο ισόγειο του οποίου άλλοτε φυλάσσονταν τα πλοιάρια της Μονής. Σήμερα χρησιμεύει ως χώρος αποθήκευσης. Ο όροφος του κτίσματος χρησιμεύει για την παραμονή του Αρσανάρη. Εκεί κοντά βρίσκεται και Παρεκκλήσιο του Αγίου Νικόλαου το οποίο έπαυσε να λειτουργεί το 1821. Αυτό οφείλεται – κατά την παράδοση – στο ότι εκεί γεννήθηκε παιδί στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, όταν άμαχος πληθυσμός κατέφυγε στο Άγιον Όρος. Νότια του Αρσανά και σε μικρή απόσταση από αυτόν διανοίγεται μεγάλη θαλάσσια σπηλιά εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς.

ΒΟΥΡΔΟΥΝΑΡΙΟ
Το Βορδοναριό της Μονής βρίσκεται ανατολικά της. Είναι κτίσμα μεγάλων διαστάσεων, με θολωτή τοιχοποιία στο ισόγειο του. Κατασκευάστηκε  το 1887. Σήμερα δεν χρησιμοποιείται.

ΧΑΛΚΑΔΙΟ
Το παλιό Χαλκαδιό της Μονής βρίσκεται ανατολικά της και κοντά στο παλιό Βορδοναριό. Είναι διώροφο κτίσμα που ανεγέρθηκε το 1867. Ο όροφός του χρησιμοποιείται ως Εργατόσπιτο. Τα άλλα αμιγή Εργατόσπιτα που διαθέτει η Μονή βρίσκονται στη γύρω περιοχή της.

ΜΥΛΟΙ
Το σπουδαιότερο από τα κτίσματα που περιβάλουν την Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου είναι ο πρώην Μύλος της. Είναι διώροφος, κτισμένος στην εδαφική ανωφέρεια που σχηματίζεται ανατολικά της Μονής και απέναντι της εισόδου της. Ο Μύλος λειτουργούσε με υδατόπτωση που διοχετεύεται από στέρνες, μέσω ενός κεντρικού αύλακα. Ο μηχανισμός του παροπλισμένου σήμερα Μύλου στεγάζεται και εκτίθεται στο ισόγειο του. Ο όροφός του χρησιμοποιείται ως Κάθισμα για τη διαμονή μοναχού της Μονής.

Κοντά στην Πύλη της Ιεράς Μονής Κωνσταμονίτου βρίσκεται το χαμηλότερο τμήμα του Πύργου της, χωρίς να γίνεται όμως εύκολα αναγνωρίσιμο. Το κτίσμα αυτό ήταν άλλοτε πολυώροφο, με ισχυρή δόμηση. Λειτούργησε ως αυτοτελής αμυντικός Πύργος, τουλάχιστον ως τα μέσα του 18ου αιώνα. Σήμερα είναι προσαρμοσμένος κτιριολογικά στη δυτική Πτέρυγα και είναι επιστεγασμένος, έχοντας τη μορφή προβόλου.

Ο παραθαλάσσιος Πύργος της Μονής βρίσκεται ανάμεσα στο επίνειό της και στον αντίστοιχο Αρσανά της Ιεράς Μονής Ζωγράφου. Αποτελεί ένα επιβλητικό ερείπιο στο χώρο που άλλοτε υπήρχε η Μονή Ξυλοκάστρου. Η βάση του Πύργου και ο τρόπος δόμησής του παραπέμπουν σε παλιότερη φάση, ενώ αργότερα δέχθηκε ανακατασκευή.

ΚΕΛΙΑ
Το μοναδικό Κελί που διαθέτει η Μονή βρίσκεται στις Καρυές. Αποτέλει και το Αντιπροσωπείο της και είναι αφιερωμένο στους Αγιορείτες Πατέρες.

ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ
Τα Καθισματα που διαθέτει η Μονή βρίσκονται πολύ κοντά στο μοναστηριακό της συγκρότημα. Το πρώτο, της Αγίας Τριάδας, βρίσκεται δυτικά, σε περίοπτη θέση, με εξαίρετη θέα προς την θάλασσα. Κτίστηκε το 1894 και δόμησή του είναι με πελεκητή λιθοδομή. Το Παρεκκλήσιο του Καθίσματος διαχωρίζεται τυπολογικά με ευκρίνεια από τους χώρους κατοίκησης.

Το δεύτερο Κάθισμα που παρουσιάζει ιδιαίτερο τυπολογικό ενδιαφέρον είναι εκείνο του παλιού Μύλου. Βρίσκεται απέναντι από την είσοδο της Μονής και οι κατοικήσιμοι χώροι του καταλαμβάνουν τον όροφό του.

ΣΚΕΥΟΦΥΛΑΚΙΟ
Το Σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Κωνσταμονίτου βρίσκεται παραπλεύρως της Βιβλιοθήκης και επάνω από το Νάρθηκα του Καθολικού. Είναι σχετικά περιορισμένης έκτασης και περιλαμβάνει διάφορα κειμήλια, όπως ιερά Άμφια, Σταυρούς, παλιά αντικείμενα και αρκετά Άγια Δισκοπότηρα. Μεταξύ τους, εκείνο που δωρήθηκε στη Μονή από την κυρά – Βασιλική. Επίσης, φυλάσσεται ένας βυζαντινός Σταυρός εξαίρετης τέχνης, τεμάχιο Τιμίου Ξύλου, τμήματα από λείψανα πολλών αγίων μέσα σε θαυμάσιες λειψανοθήκες και Ευαγγέλιο με αργυρόχρυση επένδυση κατασκευασμένο το 1820 στην Ήπειρο, δώρο της κυρά Βασιλικής. Τέλος, άλλα αντικείμενα λατρείας και Λειτουργίας.

ΕΙΚΟΝΟΦΥΛΑΚΙΟ
Η Μονή διαθέτει αξιόλογες φορητές εικόνες διαφόρων εποχών. Εικονοφυλάκιο αποτελεί το ίδιο το Καθολικό και τα Παρεκκλήσια του. Εδώ φυλάσσονται τρείς αξιόλογες και παλιές εικόνες της Μονής. Η πρώτη, πιθανότατα του 8ου αιώνα, του Πρωτομάρτυρος Στεφάνου, με ίχνη από την εποχή της εικονομαχίας. Η δεύτερη, της Θεοτόκου της Οδηγήτριας, του 12ου αιώνα που δωρήθηκε στη Μονή από την Άννα την Φιλανθρωπινή. Η τρίτη, της Θεοτόκου της Αντιφωνήτριας, η οποία – σύμφωνα με την παράδοση – τέλεσε θαύμα το 1020, γεμίζοντας το πιθάρι της εκκλησίας και άλλα της Μονής με λάδι, παραμονή της ανακομιδής των ιερών λειψάνων του προστάτη της Αγίου Στεφάνου, καλύπτοντας με τον τρόπο αυτό παρουσιασθείσα έλλειψη. Αξιόλογες εικόνες φυλάσσονται και σε τοίχους της Τράπεζας.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
Η νεώτερη Βιβλιοθήκη βρίσκεται κάτω από το Ηγουμενείο, στη βόρεια πλευρά της Μονής και περιέχει μεγάλο αριθμό έντυπων βιβλίων. Τα πολλά κτητορικά και δωρητήρια έγγραφα, όπως Χρυσόβουλα, Μολυβδόβουλα, Πατριαρχικά Σιγίλλια και άλλα ιστορικά έγγραφα φυλάσσονται στον ειδικό χώρο του Αρχειοφυλακείου της Μονής.