Αρχιτεκτονική

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Και οι είκοσι Ιερές Μονές του Αγίου ‘Όρους, καθώς και οι κοινοβιακές Σκήτες – λόγω της φρουριακής τους διάταξης – δίνουν εξωτερικά την εντύπωση ενός ενιαίου οικιστικού συνόλου που θυμίζει μικρή οχυρωμένη πολιτεία μεσαιωνικής εποχής. Ο περίβολος ακολουθεί την ανάλογη διαμόρφωση του εδάφους και είναι συνήθως τετράπλευρος ή πολυγωνικός. Πρόκειται για αμυντικό τείχος, ενισχυμένο κατά διαστήματα με πυργίσκους, επάλξεις, πολεμίστρες και καταχύστρες. Ένας μεγάλος και επιβλητικός Πύργος συμπληρώνει τον οχυρωματικό χαρακτήρα του περιβόλου. Στα κτίσματα αυτά επικρατεί, κατά κανόνα, το ασύμμετρο και ακανόνιστο της βυζαντινής αντίληψης για την αρχιτεκτονική των κτισμάτων.

Η κύρια είσοδος συνήθως βρίσκεται στη μέση της μιας πλευράς του περιβόλου. Περιλαμβάνει δύο πύλες, που δημιουργούν μεταξύ τους ένα πέρασμα, το λεγόμενο «Διαβατικό». Το Διαβατικό καλύπτεται με κυλινδρικό θόλο ή σταυροθόλιο. Μερικές Μονές έχουν και τοξωτά προστώα που οφείλονται σε μεταγενέστερες προσθήκες.

Μετά την κύρια είσοδο βρίσκεται η μεγάλη αυλή της Μονής που είναι συνήθως πλακοστρωμένη. Στο μέσο της είναι κτισμένο το Καθολικό, που κατά κανόνα συνοδεύεται από Φιάλη. Σε άλλα σημεία της αυλής είναι η Τράπεζα, τα Παρεκκλήσια, διάφορες Κρήνες, πανύψηλα κυπαρίσσια ή άλλα δένδρα.

Η τυπολογία των Καθολικών των Μονών του Αγίου ‘Όρους, ακολούθησε σε γενικές γραμμές εκείνη του Καθολικού της Ιεράς Μονής Mεγίστης Λαύρας που θεμελιώθηκε το 963. Πρόκειται για έναν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό τύπο που καλείται «αγιορειτικός». Ανάγεται στον σύνθετο τετρακίονο Ναό με τρούλο, της Κωνσταντινούπολης. Τα βασικά χαρακτηριστικά του «αγιορειτικού» ρυθμού είναι το Τρίκογχο, η Λιτή και τα προσαρτημένα Παρεκκλήσια της. Παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον τα συνήθως ξυλόγλυπτα Τέμπλα των Καθολικών, τα προσκυνητάρια, τα εικονοστάσια, τα θαυμάσια μαρμαροθετημένα δάπεδα. Οι ορθομαρμαρώσεις σε τοίχους και σε πεσσούς συμπληρώνουν τις πλήρως αγιογραφημένες επιφάνειες του Καθολικού. Τέλος, οι μαρμάρινες κολώνες με τα κιονόκρανα, οι κρεμαστοί ορειχάλκινοι πολυέλαιοι, οι κανδήλες και οι πολυάριθμες εικόνες πλαισιώνουν το όλο κατανυκτικό περιβάλλον.

Εξωτερικά, τα περισσότερα Καθολικά είναι βαμμένα με βαθύ κόκκινο χρώμα, ενώ μερικά έχουν εμφανή πλινθοπερίκτιστη τοιχοδομή. Αυτή συνοδεύεται με κεραμοπλαστικές διακοσμήσεις, ανάγλυφα ή ζωγραφισμένα θέματα και παραστάσεις. Όλα τα Καθολικά είναι μολυβοσκεπή με τον μεγάλο Τρούλο στο κέντρο της στέγης και γύρω από αυτόν μικρότερους. Εκτός από τον Καθολικό Ναό, κάθε Μονή διαθέτει έναν σημαντικό αριθμό από Παρεκκλήσια, είτε μεμονωμένα είτε ενσωματωμένα στις Πτέρυγες.

Συνήθως, απέναντι από το Καθολικό είναι η Τράπεζα. Η Τράπεζα χρησιμεύει για την κοινή εστίαση μοναχών και προσκυνητών. Οι περισσότερες είναι αγιογραφημένες και η κάτοψή τους έχει σχήμα σταυρού ή απλώς ορθογωνίου με κόγχη. Φέρουν μαρμάρινα ή ξύλινα τραπέζια και πάγκους, καθώς και Άμβωνα ή αναλόγιο.

Κοντά στο Καθολικό βρίσκεται η Φιάλη που χρησιμεύει για τον αγιασμό των υδάτων. Τα πολυώροφα και πολύμορφα κτίσματα στις Πτέρυγες συμβάλλουν στον φρουριακό χαρακτήρα των Μονών. Στο σύνολό τους είναι κατασκευασμένα σε διαφορετικές περιόδους. Χρονικά, κλιμακώνονται από τον 11ο ως τον 20ο αιώνα.

Σε Πτέρυγα της Μονής υπάρχουν το Ηγουμενείο, με χώρους γραφείων, συνεδριάσεων και υποδοχής, ο Ξενώνας, το Νοσοκομείο ή Γηροκομείο. Σε άλλες Πτέρυγες, επίσης, βρίσκονται τα κελιά των μοναχών, μπροστά από τα οποία υπάρχει ένας πλατύς διάδρομος. Επίσης, στα ισόγεια και υπόγεια των κτιρίων βρίσκονται, εκτός από τις αποθήκες, το Ελαιοτριβείο, το Κηροπλαστείο, το Ραφτάδικο, κ.λ.π.. Ως ανεξάρτητα κτίρια ή ενσωματωμένοι στον περίβολο της Μονής, υψώνονται οι Πύργοι των Κωδωνοστασίων. ‘Έξω από τον περίβολο είναι ο κήπος, το Κοιμητήριο, το Εργατόσπιτο, το Ξυλουργείο, ο Σταύλος, το Μηχανουργείο, ο Μύλος και άλλα βοηθητικά κτίσματα. Κοντά στην είσοδο, σε επιλεγμένη θέση με θέα, υπάρχει ένα περίπτερο που ονομάζεται «Κιόσκι».

Στην ευρύτερη περιοχή της κάθε Μονής βρίσκονται τα Εξαρτήματά της, δηλαδή τα Καθίσματα, οι Σκήτες, τα Κελιά, οι Καλύβες, και τα Ησυχαστήρια.

Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αρχιτεκτονική των Αρσανάδων των Μονών που περιλαμβάνουν και Πύργο προστασίας. Οι Αρσανάδες – που χρησίμευαν για την ανάσυρση των πλοιαρίων και για την αποθήκευση των φορτίων – ολοκληρώνουν το εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο κάθε αγιορειτικής Μονής.