Ιερά Μονή Ζωγράφου

Το Καθολικό της Ιεράς Μονής Ζωγράφου οικοδομήθηκε το 1801, πάνω στα ερείπια παλαιότερου Καθολικού του 16ου αιώνα. Είναι αφιερωμένο στον Άγιο Μεγαλομάρτυρα Γεώργιο. Το 1817 ο Ναός ιστορήθηκε με τοιχογραφίες. Αργότερα, το 1840, προστέθηκε ο υαλόφρακτος Εξωνάρθηκας.
Μορφολογικά, ο Ναός ανήκει στον τρίκογχο αγιορειτικό τύπο, με ωραία ισόδομη τοιχοποιία από λαξευτές ορθογώνιες πέτρες και πλίνθους. Στη βόρεια και νότια πλευρά των εξωτερικών τοίχων βρίσκονται εντοιχισμένα παλαιά λιθανάγλυφα.  Στον Προνάρθηκα βρίσκονται τοποθετημένοι τέσσερις μαρμάρινοι θρόνοι του 1818. Της ίδιας περιόδου είναι και ορισμένα από τα στασίδια που βρίσκονται στη Λητή.
Στα τρια προσκυνητάρια του κυρίως Ναού φυλάσσονται αντίστοιχες παλαιές εικόνες του Αγίου Γεωργίου, μεγάλης ιστορικής και λατρευτικής αξίας. Μεγάλης λατρευτικής αξίας είναι και η εικόνα της «Επακούουσας», που φυλάσσεται στο ιερό Βήμα του Ναού. Το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο Τέμπλο και η Αγία Τράπεζα είναι έργα αξιόλογης τέχνης.
Οι ακολουθίες στο Ναό και τα Παρεκκλήσια της Μονής ψάλλονται εδώ και 150 χρόνια στη Σλαβονική, δηλαδή την παλιά εκκλησιαστική σλαβική γλώσσα.

ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ
Το Καμπαναριό της Ιεράς Μονής Ζωγράφου είναι κτίσμα του 1896 και δημιουργήθηκε από την ανακαίνιση του αρχικού οικοδομήματος του 1810. Βρίσκεται ενσωματωμένο στην ανατολική Πτέρυγα της Μονής, απέναντι από το Παρεκκλήσι της Κοίμησης της Θεοτόκου. Η μεγαλύτερη από τις καμπάνες του χαρίσθηκε στη Μονή από τη Ρωσική Μονή Αγίου Παντελεήμονος. Κάτω από την πυραμιδοειδή του στέγη βρίσκεται τοποθετημένο το παμπάλαιο ρολόι με τον εντυπωσιακά ογκώδη μηχανισμό του που λειτουργεί από τον προηγούμενο αιώνα.

ΦΙΑΛΗ
Η Φιάλη της Ιεράς Μονής Ζωγράφου βρίσκεται στη βορειοδυτική γωνία της αυλής. Είναι περίτεχνη κατασκευή από μάρμαρο, με περιστύλιο από οκτώ κίονες και θωράκια στα έξι από τα ακτώ ενδιάμεσα των κιόνων. Το εσωτερικό του θόλου καλύπτεται από τοιχογραφίες, σε προχωρημένη φθορά, σήμερα. Η αρχιτεκτονική της σύνθεση συμπληρώνεται από την Κρήνη, με λεοντοκεφαλές στο κέντρο της Φιάλης και μαρμάρινη φιγούρα μοναχού που την υποβαστάζει.

ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΑ
Μέσα στο οικοδομικό συγκρότημα της Ιεράς Μονής Ζωγράφου βρίσκονται οκτώ Παρεκκλήσια, ενώ άλλα οκτώ βρίσκονται έξω από τον περίβολό της. Σημαντικότερο είναι το Παρεκκλήσι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Ακαθίστου ), όπου φυλάσσεται η εικόνα της «Παναγίας Προαγγελομένης» ή του «Ακαθίστου». Είναι ανεξάρτητο ναίδριο στην αυλή , βόρεια του Καθολικού. Οικοδομήθηκε το 1764 και κοσμήθηκε με τοιχογραφίες το 1780.
Ενσωματωμένα στον οικοδομικό ιστό των Πτερύγων βρίσκονται το Παρεκκλήσι των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, ασυνήθιστα μεγάλου όγκου, κτισμένο το 1900, πάνω από την Τράπεζα.
Το Παρεκκλήσι του Τιμιόυ Προδρόμου, στην ανατολική Πτέρυγα, με τοιχογραφίες του 1768 και το Παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου, με νεότερες τοιχογραφίες κάτω απ΄ αυτό.
Τα Παρεκκλήσια των Αρχαγγέλλων και του Οσίου Κοσμά στο δυτικό τμήμα της νότιας Πτέρυγας.
Το Παρεκκλήσι των είκοσι έξι Μαρτύρων στη βόρεια Πτέρυγα, δίπλα στη Βιβλιοθήκη και το Παρεκκλήσι της Μεταμορφώσεως, με τοιχογραφίες του 1869, στην ανατολική.

ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ
Το Κοιμητήριο της Ιεράς Μονής Ζωγράφου, βρίσκεται βορειοανατολικά της, λίγες εκατοντάδες μέτρα μακριά. Ο κοιμητηριακός Ναός είναι κτίσμα του 18ου αιώνα. Αντιπροσωπεύει τον τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδή με Τρούλλο.

ΑΥΛΗ
Ο οικοδομικός ιστός της Ιεράς Μονής Ζωγράφου σχηματίζει ευρύχωρη αυλή που περικλείει το Καθολικό, το Παρεκκλήσι της Κοίμησης, τη Φιάλη και το μνημείο των είκοσι έξι μαρτύρων, ενώ συμπληρώνεται από δύο ψηλά, αιωνόβια κυπαρίσια. Το μαρμάρινο μνημείο των 26 μαρτύρων κατασκευάσθηκε το 1873 και αναφέρεται στο μαρτύριο είκοσι έξι μοναχών και λαϊκών στον παλιό Πύργο της Μονής, κατά το έτος 1279/1280 από τους ενωτικούς του Μιχαήλ Παλαιολόγου και του Πατριάρχη Ιωάννη ΙΑ’ Βέκκου. Μια παλιά, χειροκίνητη αντλία στο βόρειο τμήμα της αυλής, συμπληρώνει τη σημερινή της εικόνα.

H Τράπεζα της Ιεράς Μονής Ζωγράφου οικοδομήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, στη θέση που βρισκόταν η προηγούμενη Τράπεζα, του 15ου αιώνα. Είναι κτίσμα ευρύχωρο, σχήματος «Τ», ενσωματωμένο στη δυτική Πτέρυγα της Μονής, απέναντι απo την είσοδο του Kαθολικού. Το εσωτερικό της Tράπεζας είναι λιτό, χωρίς τοιχογραφίες. Η τοξωτή απόληξη του δυτικού τοίχου της, σε συνδυασμό με τον επιβλητικό Τρούλλο του Παρεκκλησίου των Aγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου συνθέτουν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της Μονής.

ΜΑΓΕΙΡΕΙΟ
To Μαγειρείο της Ιεράς Μονής Ζωγράφου βρίσκεται στο ισόγειο της δυτικής Πτέρυγας, δίπλα από την Τράπεζα. Συγκροτείται από μεγάλους χώρους, όπου συνυπάρχουν οι παλιές εγκαταστάσεις με τις σύγχρονες ανέσεις. Η εστία από χυτοσίδηρο λειτουργεί μέχρι και σήμερα με ξύλα.

ΛΑΔΑΡΙΟ
Το Λαδαριό της Ιεράς Μονής Ζωγράφου βρίσκεται έξω από τον περίβολο της Μονής, στη βορειοανατολική της πλευρά, ανάμεσα στο παλιό Νοσοκομείο και το Κοιμητήριο. Σε αχρηστία πλέον σήμερα, διασώζει αξιόλογα απομεινάρια του παλιού του εξοπλισμού. Το Δοχειό της Μονής βρίσκεται στα υπόγεια του βόρειου τμήματος της δυτικής Πτέρυγας. Στο δροσερό μικροκλίμα του χώρου αυτού διατηρείται το κρασί της Μονής, αναλλοίωτο σ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Ταυτόχρονα, διατηρούνται και τα δείγματα της παράδοσης κατασκευής ξύλινων βαρελιών κι όλων γενικά των κατασκευών που η παράδοση της παραγωγής και φύλαξης του κρασιού δημιούργησε.

ΦΟΥΡΝΟΣ
Ο Φούρνος της Ιεράς Μονής Ζωγράφου λειτουργεί σε αυτοτελές διώροφο κτίσμα, λίγα μέτρα έξω από το νότιο τμήμα του περιβόλου της. Είναι μεγάλο, καλά διατηρημένο κτίσμα, μέρος του οποίου χρησιμοποιείται και σήμερα, εξοπλισμένο με νέα μηχανήματα. Το υπόλοιπο φιλοξενεί τα αχρηστευμένα πια, αλλά γοητευτικά απομεινάρια της παλιάς τεχνολογίας παρασκευής ψωμιού.

ΚΡΑΣΑΡΙΟ
Το Κρασαριό της Ιεράς Μονής Ζωγράφου είναι εγκατεστημένο στο Κάθισμα του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου, κοντά στον Αρσανά της Μονής.  Εκεί, με τις παραδοσιακές τεχνικές και τον παλιό εξοπλισμό, παράγονται τόσο το κρασί, όσο και το ρακί της Μονής.

Στο μέγεθος και την κτιριολογική εικόνα των Πτερύγων της Ιεράς Μονής Ζωγράφου αντικατοπτρίζεται το υψηλό ενδιαφέρον των βυζαντινών Αυτοκρατόρων, των ηγεμόνων των παραδουνάβιων χωρών και του βουλγαρικού Κράτους για αυτήν. Η σημερινή εικόνα της Μονής διαμορφώθηκε από το εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Οι Πτέρυγες συγκροτούνται από κτίρια τετραώροφα στην πλειονότητά τους, που περικλείουν το Καθολικό και σχηματίζουν ευρύχωρη αυλή.

Εκτός από τα Κελιά, στα οποία διαβιούν οι μοναχοί, στις Πτέρυγες είναι ενταγμένα επτά Παρεκκλήσια, η Τράπεζα, το Κωδωνοστάσιο, η Βιβλιοθήκη, το Αρχονταρίκι, το Συνοδικό, το Ηγουμενείο κ.ά.. Η βόρεια και η δυτική Πτέρυγα που ανακαινίσθηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, διατηρούνται σήμερα στην καλύτερη κατάσταση. Η ανατολική Πτέρυγα, με σημαντικά προβλήματα λόγω φθορών και προσωρινή επικάλυψη της στέγης με λαμαρίνα, είναι σήμερα ακατοίκητη στο μεγαλύτερο τμήμα της. Στην Πτέρυγα αυτή, σώζονται ακόμη χώροι υγιεινής του 19ου αιώνα. Η νότια Πτέρυγα, κατεστραμμένη στο ανατολικό της τμήμα από την πυρκαγιά του 1974, άρχισε ήδη να αποκαθίσταται. Η κτιριολογική διάταξη των Πτερύγων περιλαμβάνει έναν μακρύ επιμήκη διάδρομο στο κέντρο, που εξασφαλίζει την προσπέλαση στα δωμάτια των δύο πλευρών. Ιδιαίτερο για τη Μονή στοιχείο είναι οι Κρήνες, στο εσωτερικό των διαδρόμων αυτών. Την εικόνα των Πτερύγων συμπληρώνουν οι πολλοί εξώστες με τα επιμελημένα μεταλλικά κιγκλιδώματα.

ΚΕΛΙΑ
Τα Κελιά των Πτερύγων στεγάζονταν παλιά στην ανατολική και τη νότια Πτέρυγα. Σήμερα είναι εγκατεστημένα στη δυτική και το δυτικό μέρος της νότιας Πτέρυγας, που διατηρούνται σε καλύτερη κατάσταση. Τα Κελιά είναι μικρών γενικά διαστάσεων, δωμάτια, με λιτό εξοπλισμό. Εξαίρεση στο λιτό αυτό περιβάλλον αποτελούν οι περίτεχνες κτιστές σόμπες.

ΣΥΝΟΔΙΚΟ – ΗΓΟΥΜΕΝΕΙΟ
Το Συνοδικό της Ιεράς Μονής Ζωγράφου στεγάζεται στον δεύτερο όροφο της βορειοδυτικής γωνίας της Μονής. Είναι μια εξαιρετικά ευρύχωρη σάλα, με περίτεχνα διακοσμημένη οροφή. Φωτογραφίες παλιών Ηγουμένων και μελών των παλαιών βουλγαρικών βασιλικών οικογενειών ενισχύουν το κλίμα μεγαλοπρέπειας του χώρου αυτού. Δίπλα στο Συνοδικό υπάρχει μικρό Μαγειρείο, που εξυπηρετούσε άλλοτε τις ανάγκες υψηλών φιλοξενουμένων.Το Ηγουμενείο της Μονής βρίσκεται στη νότια Πτέρυγα, στο τμήμα της που σώθηκε απ΄ την πυρκαγιά του 1974.

ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ
Το Αρχονταρίκι της Ιεράς Μονής Ζωγράφου στεγάζεται στον 2ο όροφο της βόρειας Πτέρυγας, δίπλα από το Συνοδικό. Είναι ένα ευρύχωρο σαλόνι, γωνιακού σχήματος, με διακοσμημένα ταβάνια. Στους τοίχους, κοσμείται από φωτογραφίες μελών των βουλγαρικών βασιλικών οικογενειών.

ΛΟΙΠΟΙ ΧΩΡΟΙ 
Στις Πτέρυγες της Ιεράς Μονής Ζωγράφου, πέρα από τις χρήσεις που περιγράφονται αναλυτικά, θα πρέπει να σημειωθούν η ύπαρξη παλιού Φαρμακειου.

Η Ιερά Μονή Ζωγράφου διαθέτει στον άμεσο περιβάλλοντα χώρο της ένα πυκνό πλέγμα κτισμάτων, κυρίως στην βορειοανατολική πλευρά της. Στα κτίσματα αυτά, που συνθέτουν ένα πολύ ενδιαφέρον αρχιτεκτονικό σύνολο, περιλαμβάνονται το Κοιμητήριο, Εργατόσπιτο, Αστυνομικός Σταθμός, Λαδαριό, Κρήνες, Κιόσκι και Βορδοναριό.

ΑΡΣΑΝΑΣ
Το συγκρότημα του Αρσανά της Ιεράς Μονής Ζωγράφου βρίσκεται στο Σιγγιτικό κόλπο, λίγο βορειότερα του Αρσανά της Μονής Κωνσταμονίτου. Συνδέεται με τη Μονή με αμαξωτό, χαλικόστρωτο δρόμο, που υποκατέστησε το εξαιρετικό λιθόστρωτο μονοπάτι. Ο Αρσανάς είναι ένα αξιόλογο οικοδομικό συγκρότημα, που περιλαμβάνει οχυρωματικό Πύργο, το Παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου, Ανεμόμυλο, Νεώριο, Αποθήκες και Εργατόσπιτα. Στην εγγύς περιοχή του Αρσανά, μέσα στη θάλασσα, σώζονται τα ερείπια αρχαίου πολίσματος. Η οικοδόμηση των πρώτων κτισμάτων του Αρσανά ανάγεται στο τέλος του 15ου αιώνα.Το συγκρότημα πήρε την σημερινή του μορφή με τις επεμβάσεις και προσθήκες του 20ου αιώνα.

ΒΟΡΔΟΝΑΡΙΟ
Το παλιό Βορδοναριό της Ιεράς Μονής Ζωγράφου βρίσκεται βορειοανατολικά της, σε απόσταση λίγων εκατοντάδων μέτρων από αυτή. Είναι διώροφο κτίσμα, με επιμήκη κάτοψη, εγκαταλελειμμένο και σε προχωρημένη φθορά, σήμερα.

ΚΙΟΣΚΙ
Η Ιερά Μονή Ζωγράφου διαθέτει Κιόσκι στον εξωτερικό της περίβολο, λίγα μέτρα έξω από την κύρια πύλη της. Είναι πολυγωνική, περίκεντρη κατασκευή με ξύλινη στέγη. Η σημερινή εικόνα συντίθεται από στοιχεία της αρχικής κατασκευής, συμπληρωμένα από πρόχειρες και άστοχες, γενικά, επεμβάσεις.

ΜΥΛΟΙ
Η Ιερά Μονή Ζωγράφου διαθέτει στον Αρσανά της τον καλύτερα σωζόμενο Ανεμόμυλο. Πρόκειται για κτίσμα που διατηρεί ανέπαφη την αρχιτεκτονική του εικόνα και οροσημαίνει με την ιδιαίτερη μορφολογία του, αλλά και λόγω της θέσης, του ολόκληρη την χερσόνησο. Στο μεγάλο ρέμμα δυτικά της Μονής υπήρχε και λειτουργούσε μέχρι πριν λίγες δεκαετίες και εγκαταλελειμμένος Υδρόμυλος, απροσπέλαστος σήμερα.

ΨΑΡΟΣΠΙΤΑ
Η Ιερά Μονή Ζωγράφου διαθέτει, στην περιοχή του Αρσανά της, ειδικό χώρο που από παλιά χρησίμευε για την προστασία των πλεούμενών της. Είναι κτίσμα ενταγμένο στο σύνολο του οχυρωματικού Πύργου, με επιμήκη στοά στο ισόγειο και δωμάτια στον όροφο.

ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ
Η Ιερά Μονή Ζωγράφου υδροδοτείται σε πολλά σημεία της, εσωτερικά και εξωτερικά, από ένα πυκνό δίκτυο Κρηνών. Το νερό διανέμεται στις Κρήνες αυτές από δεξαμενή που βρίσκεται ανατολικά της Μονής, σε μικρή απόσταση. Το νερό, άφθονο για τη Μονή Ζωγράφου, συγκεντρώνεται στη δεξαμενή από πηγές της γύρω ορεινής ζώνης.

ΕΡΓΑΤΟΣΠΙΤΑ
Η Μονή διαθέτει από παλιά ένα Εργατόσπιτο, κτίσμα μεγάλου όγκου, που σήμερα χρησιμοποιείται ως Αστυνομικός Σταθμός. Ως Εργατόσπιτο χρησιμοποιείται σήμερα το παλιό Νοσοκομείο της Μονής, κτίσμα διώροφο, ιδιαίτερα μεγάλου όγκου, που βρίσκεται – όπως και το προηγούμενο – βόρεια της Μονής, σε μικρή σχετικά απόσταση. Ένα τρίτο – τέλος – Εργατόσπιτο βρίσκεται στην περιοχή του Αρσανά της. Είναι κι αυτό διώροφο κτίσμα, μεγάλης κάτοψης, που έχει όλα τα τυπολογικά χαρακτηριστικά των αγιορειτικών εργατόσπιτων.

Στην Ιερά Μονή Ζωγράφου είναι γνωστή η θέση ενός Πύργου, όπου, κατά την Παράδοση,  κάηκαν το 1276 οι είκοσι έξι μάρτυρες της Μονής, γεγονός που απεικονίζεται και σε τοιχογραφία του Καθολικού. Η θέση του Πύργου αυτού ταυτίζεται σήμερα με τη θέση του μνημείου των είκοσι έξι μαρτύρων, ενώ ένας άλλος Πύργος, στη βορειοανατολική γωνία της Μονής χρησιμοποιούνταν άλλοτε σαν τόπος εγκλεισμού – σωφρονισμού μοναχών της Μονής.

Ο πιο εντυπωσιακός Πύργος της Μονής βρίσκεται στον Αρσανά της και είναι ένας από τους πιο ενδιαφέροντες αλλά και καλοδιατηρημένους του Αγίου ‘Ορους. Ο Πύργος αυτός, σε συνδιασμό με τα λοιπά, όμορα κτίσματα, δηλαδή Παρεκκλήσι και Κελί, αποτελεί ένα από τα αρμονικότερα αρχιτεκτονικά σύνολα.

Η Ιερά Μονή Ζωγράφου διαθέτει σήμερα εξαρτήματα, τόσο στον ευρύτερο χώρο της, όσο και στην περιοχή των Καρυών. Στην ευρύτερη περιοχή της έχει οκτώ Καθίσματα ενώ στην περιοχή των Καρυών βρίσκονται δύο Κελιά (το ένα ερειπωμένο, πλέον) και δύο Αντιπροσωπεία της, το παλιό και το νέο. Στο κέντρο των Καρυών διαθέτει επίσης δύο κτίσματα κοσμικών χρήσεων (παλιά εργαστήρια). Πρόκειται για δύο καλοδιατηρημένα, διώροφα κτίσματα που χρησιμοποιούνται ως εστιατόριο – ξενοδοχείο και κατάστημα, αντίστοιχα.

ΙΕΡΑ ΚΕΛΙΑ
Η Μονή διαθέτει Κελιά μόνο στην περιοχή των Καρυών. Εκεί, το Ιερό Κελί  «Άξιον Εστίν» κατοικείται από μοναχούς της Μονής Ζωγράφου, ενώ το παλιό Ιερό Κελί της Αγίας Τριάδος έχει πλέον καταστραφεί. Στα Κελιά θα πρέπει να προστεθούν και το Αντιπροσωπείο της Μονής στις Καρυές, με Ναό της Μεταμορφώσεως του Κυρίου, κτισμένο το 1901 και το παλιό Αντιπροσωπείο, μικρό κτίσμα με Ναό της Αναλήψεως του Κυρίου, τοιχογραφημένο, κοντά στην πλατεία των Καρυών.

ΙΕΡΑ ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ
Η Μονή διαθέτει οκτώ Καθίσματα στην ευρύτερη περιοχή της. Απ΄ αυτά, το Ιερό Κάθισμα του Αγίου Νικολάου βρίσκεται λίγα μέτρα έξω από τη βόρεια Πτέρυγα, ενώ το αυτό του Αγίου Γεωργίου δεσπόζει του λόφου απέναντι από τη δυτική Πτέρυγα. Στο Ιερό Κάθισμα του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου, κοντά στον Αρσανά, είναι εγκατεστημένο το Κρασαριό της Μονής. Πιο απομακρισμένα είναι τα Ιερά Καθίσματα των Αγίων Πάντων, του Αγίου Σπυρίδωνος, των Αγίων Αποστόλων, η Χέροβα και το Μαυροβίρι.

ΕΙΚΟΝΟΦΥΛΑΚΙΟ 
Η Μονή δεν διαθέτει ειδικό χώρο Εικονοφυλακείου. Οι εικόνες φυλάσσονται στο Παρεκκλήσι των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. Οι προσκυνηματικές μόνον εικόνες φυλάσσονται στο Ιερό Βήμα του Καθολικού.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
H Βιβλιοθήκη της Μονής Ζωγράφου στεγάζεται στον τελευταίο όροφο του Πύργου της εισόδου, στη βόρεια Πτέρυγα, δίπλα στο Παρεκκλήσι των είκοσι έξι μαρτύρων. Η συλλογή της περιλαμβάνει 162 ελληνικά χειρόγραφα και 388 σλαβικά, μεταξύ των οποίων 2 περγαμηνούς Κώδικες του 12ου – 13ου αιώνα , 43 χάρτινους κώδικες του 14ου – 18ου αιώνα, 66 κώδικες εκκλησιαστικής μουσικής και 10.000 περίπου έντυπα, τα περισσότερα βουλγαρικά. Από τα σλαβικά χειρόγραφα, μεγάλης λατρευτικής αξίας, είναι το Λειτουργικό και Ευχολόγιο του Αγίου Ευθυμίου, που φυλάσσονται εκεί.