Ιερά Μονή Σταυρονικήτα

Το Καθολικό της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα ανοικοδομήθηκε στα μέσα περίπου του 16ου αιώνα, από τον Πατριάρχη Ιερεμία, στο πλαίσιο της γενικότερης ανακαίνισής της από την ερειπιώδη κατάσταση στην οποία ευρίσκετο. Είναι το μόνο Καθολικό του Αγίου ‘Όρους που – λόγω έλλειψης χώρου – δεν έχει τις πλάγιες ημικυκλικές κόγχες των δύο χορών των ψαλτών που αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο των Ναών αγιορειτικού τύπου. Για τον ίδιο λόγο στερείται και των πλευρικών παρεκκλησίων που συνήθως υπάρχουν στον τύπο αυτό.

Το Ιερό Βήμα χωρίζεται από τον κυρίως Ναό με ψηλό, ξυλόγλυπτο, επιχρυσωμένο τέμπλο που χρονολογείται από το 1743. Κοσμείται με το περίφημο «Δωδεκάορτο» και το Σταυρό με τα «λυπητερά», έργα του Θεοφάνη, που ανήκαν προφανώς στο τέμπλο της τότε εποχής. Οι τοιχογραφίες του Καθολικού, οι τρείς από τις τέσσερις φορητές εικόνες του τέμπλου, τα βημόθυρα, το «Δωδεκάορτο», καθώς και διάφορες άλλες εικόνες είναι έργα του μεγαλύτερου κρητικού αγιογράφου, Θεοφάνη Στρελίτζα, που γεννήθηκε στο Ηράκλειο στα τέλη του 15ου αιώνα. Το Καθολικό, της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα ουσιαστικά αποτελείται από δύο κτήρια, διαφορετικά μεταξύ τους. Το ένα, ο κυρίως Ναός με το Άγιο Βήμα και το άλλο η Λιτή. H τοιχοποιία του κυρίως Ναού αλλά και της Λιτής είναι από λιθοδομή με εναλλασσόμενες στρώσεις ημιλαξευτών λίθων από τοπικά πετρώματα και διπλές σειρές πλίνθων. Tα ψηλά μέρη των εξωτερικών όψεων της τοιχοποιίας του κυρίως Ναού είναι επιχρισμένα και χρωματισμένα στην απόχρωση του χοντροκόκκινου.

ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ
Το Καμπαναριό βρίσκεται στη νοτιοανατολική Πτέρυγα, που εκτείνεται στα δεξιά της σημερινής εισόδου της Ιεράς Mονής Σταυρονικήτα. Σ΄ ένα από τα τέσσερα τμήματα αυτής της Πτέρυγας βρίσκεται και το Κωδωνοστάσιο. H πρόσβαση σ΄ αυτό γίνεται από τον στεγασμένο διάδρομο έξω από την Τράπεζα, με μία στενή, ξύλινη σκάλα.

ΦΙΑΛΗ
Η Ιερά Μονή Σταυρονικήτα, λόγω στενότητας της αυλής της, δεν διαθέτει Φιάλη.

ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΑ
H Ιερά Μονή Σταυρονικήτα – εκτός από το Καθολικό – έχει συνολικά επτά παρεκκλήσια. Από αυτά, τα πέντε βρίσκονται εντός του περιβόλου, ενώ τα δύο εκτός. Το παρεκκλήσι των Αγίων Αρχαγγέλων, κτισμένο το 1667, βρίσκεται στη νότια Πτέρυγα της Παναγίας – Ζωοδόχου Πηγής και του Αγίου Ελευθερίου, που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά. Έχει μολυβδοσκέπαστο Τρούλο και κτίστηκε το 1840. Το παρεκκλήσιο του Τιμίου Προδρόμου βρίσκεται στο δεξιό μέρος της Τράπεζας, προς τη νοτιοανατολική γωνία της Mονής. Οι τοιχογραφίες του αποδίδονται στον Θεοφάνη και χρονολογούνται γύρω στο 1546. Το παρεκκλήσιο της Αγίας Άννης, στον τέταρτο όροφο του Πύργου της Mονής, κτίστηκε μεταξύ 1546 και 1607. Τέλος, σε απόσταση δέκα λεπτών βορειοδυτικά από τη Μονή, βρίσκεται το παρεκκλήσι των Αγίων πέντε Μαρτύρων.

ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ
Το Κοιμητήριο της ιεράς Mονής Σταυρονικήτα βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την είσοδο του Μοναστηριού, δίπλα στο καλντερίμι που οδηγεί στον Αρσανά. Ο κοιμητηριακός Ναός του Αγίου Δημητρίου φέρει τοιχογραφίες του 1798. Αυτές έγιναν με δαπάνες του τότε Προηγουμένου και Σκευοφύλακα της Ιεράς Mονής Διονυσίου, του Μυτιληναίου. Πρόσφατα, το έτος 1995, έγινε επέκταση του παρεκκλησίου για να εξυπηρετούνται καλύτερα οι ανάγκες της Mονής. Κάτω από το δάπεδο του Ναού υπάρχει το Οστεοφυλάκιο της Mονής.

ΑΥΛΗ
H αυλή της Ιεράς Mονής Σταυρονικήτα είναι η μικρότερη όλων των υπόλοιπων Μονών του Αγίου ‘Όρους. Είναι λιθόστρωτη. Στο ανατολικό τμήμα της, όπου είναι κτισμένο το Καθολικό, η στενότητα του χώρου δημιουργεί ουσιαστικά τρεις διαδρόμους.

Η Τράπεζα της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα βρίσκεται στον πρώτο όροφο της νοτιοανατολικής Πτέρυγάς της και σε τμήμα από τον Πύργο μέχρι το ανατολικό άκρο της. Συνδέεται από την αυλή με ένα ημιυπαίθριο, στεγασμένο διάδρομο, όπου καταλήγει η λιθόκτιστη σκάλα εισόδου, από το ισόγειο. Στο μέσον του ανατολικού της τοίχου υπάρχει αψιδωτή Κόγχη, ημικυκλική εσωτερικά και τρίπλευρη εξωτερικά, με δίλοβο παράθυρο στο κέντρο. Η Τράπεζα επικοινωνεί με το Παρεκκλήσι του Τιμίου Προδρόμου. Υπάρχει επιγραφή του 1770, στον δυτικό τοίχο, πάνω από τη θύρα εισόδου της Τράπεζας. Εδώ υπήρχε αρχικά οχυρωματικός τοίχος. Κατεδαφίστηκε πριν το 1744, όταν πλέον δεν υπήρχαν οι λόγοι ύπαρξής του. Πράγματι, ο γνωστός Ρώσος περιηγητής, Μπάρσκυ, στο σχεδιασμό της δεν απεικονίζει πλέον το τμήμα αυτό. H ανακαίνιση που πραγματοποιήθηκε, διατήρησε ό,τι είχε απομείνει από το κτίριο του 16ου αιώνα και τις τοιχογραφίες, υψώνοντας το τείχος περιμετρικά και κατασκευάζοντας στέγη. Οι τοιχογραφίες στην Κόγχη και σε τμήμα του νότιου τοίχου είναι του Θεοφάνους. Πρόσφατα, το 1998 η Τράπεζα ανακαινίσθηκε λόγω των προβλημάτων που παρουσίαζε η στέγη της.

ΜΑΓΕΙΡΕΙΟ
Το Μαγειρείο της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα βρίσκεται δίπλα στο χώρο της Τράπεζας, στη νοτιοανατολική Πτέρυγα. Επικοινωνεί άμεσα με αυτήν μέσω βοηθητικών χώρων. Πρόσφατα (1998) ανακαινίσθηκε διότι δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις λειτουργίας της Mονής.

ΛΑΔΑΡΙΟ
Το Λαδαριό της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα, κατ΄ εξαίρεση του κανόνα, λόγω στενότητας χώρου, βρίσκεται εκτός του μοναστηριού. Είναι ανεξάρτητο κτίσμα και εφάπτεται του παλαιού, τοξωτού υδραγωγού. Πρόσφατα, το 1996, αποκαταστάθηκε. Σώζεται το τμήμα και τα μηχανήματα όπου παρασκευάζεται το λάδι.

ΦΟΥΡΝΟΣ
Και ο Φούρνος της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα – λόγω στενότητας – βρίσκεται εκτός του μοναστηριού. Είναι ανεξάρτητο κτίσμα και βρίσκεται δίπλα στο Λαδαριό, προς την πλευρά της θάλασσας.

ΚΡΑΣΑΡΙΟ
Το Κρασαριό της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα στεγάζεται στο ίδιο κτίσμα με το Λαδαριό, όπου διαμορφώνεται και εσωτερικό πατάρι. Περιλαμβάνει μεγάλες παραβούτες, μέσα στις οποίες από το πατάρι οι μοναχοί αδειάζουν τον μούστο για τη ζύμωση.

Οι τέσσερις Πτέρυγες της ιεράς Mονής Σταυρονικήτα που κλείνουν μεταξύ τους περιμετρικά με έκδηλο φρουριακό χαρακτήρα, περιβάλουν εσωτερικά το Καθολικό, αφήνοντας ενδιάμεσα στενή αυλή και διαδρόμους. Έχουν μήκος περίπου 53 μέτρα και πλάτος 30, ενώ το ύψος τους δεν υπερβαίνει τα 15μέτρα, εκτός βεβαίως του Πύργου που πλησιάζει τα 25 μέτρα.

Η ανατολική Πτέρυγα είναι τριώροφη, με επίπεδες όψεις προς το εσωτερικό της αυλής και σαχνισιά στο εξωτερικό και υψίκορμο προστατευτικό τοίχος. Η τριώροφη δυτική Πτέρυγα χαρακτηρίζεται από τις τοξοστοιχίες της εσωτερικής όψης, τα δοξάτα και τον κεραμοπλαστικό της διάκοσμο. Ανακαινίσθηκε το 1986 – 88. Η βορεινή Πτέρυγα είναι εσωτερικά επίσης τριώροφη με χαρακτηριστικό υπερυψωμένο ισόγειο τμήμα της, ενώ εξωτερικά χαρακτηρίζεται από το πλέγμα ανοικτών και κλειστών εξωστών. Τέλος, η νότια Πτέρυγα είναι διώροφη, με έντονο φρουριακό χαρακτήρα και περιλαμβάνει την είσοδο της Mονής και τον Πύργο.

ΚΕΛΙΑ
Τα Κελιά των μοναχών της ιεράς Mονής Σταυρονικήτα, τα οποία είναι μονόχωρα και μικρών διαστάσεων, βρίσκονται κυρίως στη δυτική Πτέρυγα. Kελιά μοναχών υπάρχουν επίσης στην ανατολική και στη βόρεια Πτέρυγα και είναι τα παλαιότερα της Μονής.

ΣΥΝΟΔΙΚΟ _ ΗΓΟΥΜΕΝΕΙΟ
Το Συνοδικό της ιεράς Mονής Σταυρονικήτα βρίσκεται στον 3ο όροφο της βόρειας Πτέρυγας. Το Ηγουμενείο βρίσκεται κοντά στο Παρεκκλήσι του Αγίου Ελευθερίου, στον 1ο όροφο της ανατολικής Πτέρυγας.

ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ
Το Αρχονταρίκι της ιεράς Mονής Σταυρονικήτα στεγάζεται στον 3ο όροφο της βόρειας Πτέρυγας, κοντά στο Συνοδικό, με το οποίο συνδέονται με κοινό διάδρομο.

ΛΟΙΠΟΙ ΧΩΡΟΙ
Στις τριώροφες Πτέρυγες της ιεράς Mονής Σταυρονικήτα στεγάζονται επίσης το Νοσοκομείο, το Ραφείο, το Κηροπλαστείο, το Τσαγκαράδικο, το Προσφοριό, το Ωριό, το Φαρμακείο, το Δοχειό, οι αποθήκες τροφίμων. Λόγω στενότητας, τα Εργαστήρια Συντήρησης Κειμηλίων, το Εργαστήριο Θυμιάματος και το Οδοντιατρείο βρίσκονται σε όμορα κτίσματα της Μονής.

Τα περιβάλλοντα βοηθητικά κτίρια της ιεράς Mονής Σταυρονικήτα βρίσκονται κοντά στις εξωτερικές αυλές του μοναστηριού και περιβάλλονται από κήπους λαχανικών, κηπευτικών, από τον πορτοκαλεώνα, τον οπωρώνα και το αμπέλι. Αποτελούν αυτοτελή κτίρια και χρησιμοποιούνται ως Εργαστήρια Αγιογραφίας, Ραπτικής, Εργατόσπιτα, Μηχανουργείο, Ξυλουργείο, Αποθήκες και αλιευτικές και λιμενικές εγκαταστάσεις στον Αρσανά.

ΑΡΣΑΝΑΣ
Το ιδιαίτερα γραφικό συγκρότημα του Αρσανά της ιεράς Mονής Σταυρονικήτα βρίσκεται πλησίον του μοναστηριού και συνδέεται με ανηφορικό καλντερίμι με αυτό. Είναι πετρόκτιστο, διώροφο κτίσμα, όπου στο ισόγειο με την χαρακτηριστική τοξωτή είσοδο υπήρχε η δυνατότητα ανέλκυσης και επισκευής των καϊκιών. Η όλη εικόνα Αρσανά και Μονής αποτελεί αρμονικό σύνολο φυσικού περιβάλλοντος και κτισμάτων.

ΒΟΡΔΟΝΑΡΙΟ
Το παλιό Βορδοναριό της Μονής αποτελεί λιθόκτιστο, πλατυμέτωπο και διώροφο – λόγω κλίσης του εδάφους – κτίσμα. Βρίσκεται κοντά στη Μονή και δίπλα από το γραφικό πλακόστρωτο με το Υδραγωγείο της. Έχει αποκατασταθεί και μετασκευασθεί σε χώρους διαμονής του εργατοτεχνικού προσωπικού και αποθήκευσης υλικών και προϊόντων.

ΨΑΡΟΣΠΙΤΟ
Το Ψαρόσπιτο της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα ταυτίζεται με τον Αρσανά του μοναστηριού, του οποίου τον όροφο χρησιμοποιούν οι μοναχοί, ενώ ο χώρος της προβλήτας αποτελεί ιδανικό χώρο για το άπλωμα και επιδιόρθωση των δικτύων τους.

ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ
Το Υδραγωγείο της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα, με τους λίθινους τοξωτούς πεσσούς και τις ανοικτές δεξαμενές με τα χρυσόψαρα, την σηματοδοτεί στη ιστορική της διαδρομή. Εδώ η αρχιτεκτονική μορφολογία του εναρμονίζεται με εκείνη του υπόλοιπου μοναστηριακού συγκροτήματος, με το οποίο πάντα ή λειτουργική συσχέτιση ήταν άρρηκτα δεμένη.

ΞΥΛΟΥΡΓΕΙΟ
Το οργανωμένο Ξυλουργείο της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα βρίσκεται δίπλα στο κατηφορικό καλντερίμι προς τον Αρσανά και αποτελεί ένα πολύ καλά δομημένο πετρόκτιστο κτίσμα πάνω στα βράχια.

ΚΙΟΣΚΙ
Η ιερά Μονή Σταυρονικήτα δεν διαθέτει Κιόσκι όπως άλλες Μονές, αλλά ακριβώς μπροστά από την είσοδό της υπάρχει κρήνη και σκιερή απλωταριά που αποτελεί χώρο ανάπαυλας αλλά λειτουργεί και ως υπαίθριο Αρχονταρίκι που εξυπηρετείται από ειδικό πρόκτισμα δίπλα στη είσοδο της Μονής.

O οχυρός Πύργος της ιεράς Mονής Σταυρονικήτα βρίσκεται δεξιά από τη σημερινή κεντρική είσοδο, στη μέση περίπου της νότιας Πτέρυγας. ‘Eχει κάτοψη σχήματος τετραγώνου, πλευράς οκτώμισυ μέτρων περίπου και συνολικό ύψος είκοσι πέντε μέτρων. Ιδιαίτερα παραστατικά τον αποδίδει σχεδιαστικά, στα μέσα του 18ου αιώνα, ο Ρώσος περιηγητής Μπάρσκυ. Πρόσφατα ανακαινίσθηκε για να στεγάσει το Σκευοφυλάκιο και Εικονοφυλάκιο της Μονής.

H ιερά Mονή Σταυρονικήτα έχει ως Εξαρτήματά της συνολικά οκτώ Κελιά, συμπεριλαμβανομένου και του Αντιπροσωπείου της στις Καρυές, των Αγίων Πάντων, καθώς και τριάντα τέσσερις Καλύβες στην περιοχή της Καψάλας.

ΚΕΛΙΑ
Tα Κελιά της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα βρίσκονται, τόσο στην περιοχή των Kαρυών, όσο και μέσα στην κτηματική περιοχή της Mονής. Aναλυτικά, τα Κελιά που εξαρτώνται από τη Mονή είναι των Aγίων Aρχαγγέλων, του Προφήτη Hλία, του Aγίου Kηρύκου, του Aγίου Oνουφρίου, των Tριών Iεραρχών και του Tιμίου Προδρόμου.

Επίσης, η ιερά Μονή διαθέτει ως Εξαρτήματά της άλλες τριάντα τέσσερις Καλύβες στην περιοχή της Καψάλας. Φέρουν την ονομασία «Καλύβη» και όχι «Κελί», λόγω του ότι η περιοχή της Καψάλας στην οποία βρίσκονται, ιστορικά αποτέλεσε άτυπη Σκήτη.

ΣΚΕΥΟΦΥΛΑΚΙΟ
Το Σκευοφυλάκιο της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα στεγάζεται στον Πύργο. Η Μονή διαθέτει πολλά και αξιόλογα Κειμήλια, μεταξύ των οποίων δεκαεννέα χρυσοκέντητα, Σταυρούς, ξυλόγλυπτα, Εγκόλπια. Πολλά άγια λείψανα επίσης φυλάσσονται στη Μονή σε αντίστοιχες λειψανοθήκες.

ΕΙΚΟΝΟΦΥΛΑΚΙΟ
Το Εικονοφυλάκιο της ιεράς Mονής Σταυρονικήτα θα στεγασθεί στον Πύργο της. Στο Εικονοφυλάκιο φυλάσσονται οι εικόνες εκείνες που υπήρχαν παλαιότερα στο Τέμπλο ή σε Εικονοστάσια του Καθολικού ή Παρεκκλησίων και οι οποίες – στην πορεία του χρόνου – αντικαταστάθηκαν με άλλες. Από τις σπουδαιότερες φορητές εικόνες είναι εκείνες του Αγίου Νικολάου, της Μετάστασης του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, του Αγίου Αποστόλου Λουκά, των Αγίων Τριών Ιεραρχών, των Αγίων Ανδρέα και Μάρκου, του Αγίου Αυξεντίου, του Αγίου Αντύπα, των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, του Ευαγγελισμού και του Γενεθλίου της Θεοτόκου, του Τιμίου Σταυρού, του Αγίου Ευστρατίου, της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας που βρίσκεται στο Καθολικό, του Κυρίου, του Αγίου Προφήτη Ηλία, Των Αγίων Mαρδαρίου και Ορέστου, των Αγίων Πάντων και άλλες.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
H Βιβλιοθήκη της ιεράς Μονής Σταυρονικήτα στεγάζεται στο ισόγειο της νότιας Πτέρυγας. Διαθέτει μικρή συλλογή χειρογράφων Κωδίκων. Σ’ αυτήν περιέχονται 169 ελληνικοί Κώδικες, από τους οποίους 58 είναι περγαμηνοί, 2 βομβύκινοι και οι υπόλοιποι 109, χάρτινοι. Περιέχουν κυρίως θεολογικά, εκκλησιαστικά και μουσικά κείμενα.